Στην κοινή αντίληψη το χάος υποδηλώνει την παντελή έλλειψη τάξης.

Στην επιστήμη όμως η Θεωρία του Χάους μελετά τη συμπεριφορά ορισμένων μη γραμμικών δυναμικών συστημάτων, τα οποία κάτω από ορισμένες συνθήκες παρουσιάζουν το φαινόμενο που είναι γνωστό ως χάος. Χαρακτηρίζεται κυρίως από την ευαίσθητη εξάρτηση των συστημάτων από τις αρχικές συνθήκες τους και ακολούθως από μη περιοδικότητα. Η ευαισθησία αυτή έχει ως αποτέλεσμα την φαινομενική τυχαιότητα της παρατηρούμενης συμπεριφοράς των συστημάτων, παρ’ όλο που τα συστήματα αυτά είναι αιτιοκρατικά, με την έννοια ότι είναι καλώς ορισμένοι οι νόμοι εξέλιξής τους και δεν περιέχουν τυχαίες παραμέτρους. Στα συστήματα αυτού του είδους περιλαμβάνονται η ατμόσφαιρα, το ηλιακό σύστημα, οι τεκτονικές πλάκες, τα οικονομικά συστήματα, η εξέλιξη των πληθυσμών κ.ά.

Οι ζωντανοί οργανισμοί βρίσκουν τάξη και νόμο, ζώντας μέσα σε ένα χαοτικό κόσμο που μεταβάλλεται συνεχώς.

Ασήμαντες επιδράσεις, που οι επιστήμονες ως τώρα θεωρούσαν αμελητέες, μπορεί να εισχωρήσουν στο εσωτερικό των συστημάτων προκαλώντας, τεράστιες αλλαγές, την ώρα που γιγαντιαίες δυνάμεις μπορεί ν' αφήνουν τα συστήματα ανέπαφα.

Με τις νέες θεωρίες, ο άνθρωπος φτάνει στο σημείο να συνειδητοποιήσει ότι η έννοια του ελέγχου με την επιβολή ισχύος είναι ψευδαίσθηση. Η εντύπωση ότι η Φύση ελέγχεται μέσω δύναμης είναι μια πλάνη.

Η πορεία του κόσμου δεν είναι μια προβλέψιμη κίνηση, αλλά μια τεθλασμένη γραμμή που διαρκώς διαφοροποιείται. Είναι ένα ποτάμι χωρίς επιστροφή.

Η θεωρία του χάους δεν είναι πανάκεια που θεωρεί αυταπόδεικτη κάθε έλλειψη τάξης, ούτε και λειτουργεί ηθικολογικά εναντίων του ελέγχου.  Μας έδωσε την δυνατότητα να αντιληφθούμε με επιστημονικό τρόπο τη ροή των πραγμάτων και να συνειδητοποιήσουμε τη σημαντικότητα των μικρών τοπικών επιδράσεων στα διάφορα συστήματα.

Κάθε μικρή δράση αποκτά μεγάλη σημασία και μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η ευθύνη περνά σε μεγαλύτερο βαθμό στην ατομική πράξη από ό, τι φανταζόμασταν παλαιότερα. 

Παράλληλα με τη θεωρία του χάους εμφανίζεται η θεωρία των καταστροφών. Αυτή ερευνά μια μαθηματική νομοτέλεια που κρύβεται πολλές φορές πίσω από κάθε  αλλαγή. Σκοπός, να εξηγήσει τις ξαφνικές αστάθειες σε σχετικά σταθερά συστήματα. Το γιατί π.χ. συμβαίνουν σεισμοί, ή γιατί γίνεται μια επανάσταση.

Η λέξη καταστροφή, δεν είναι κυριολεκτική. Αναφέρεται σε εκείνη την απειροελάχιστη στιγμή όπου όλα είναι πιθανά και συντελείται η αλλαγή.

Η εξέλιξη του κόσμου γίνεται μέσα από τις αλλαγές των μορφών. Μόνο που η διαδοχή αυτών των μορφών χαρακτηρίζεται από φαινομενική ασυνέχεια, από φάσεις δηλαδή όπου η αλλαγή συντελείται απότομα. Π.χ. στην γέννηση των βιολογικών μορφών, στις κοινωνικές αλλαγές- επαναστάσεις, στην πτώση καθεστώτων, ακόμη και ψυχολογικές συμπεριφορές που εμφανίζουν απότομες ψυχολογικές κρίσεις και μεταπτώσεις.

Στην εξέλιξη της θεωρίας του χάους σημαντικό ρόλο έπαιξε η ανακάλυψη της μορφοκλασματικής γεωμετρίας, των φράκταλς, ακανόνιστων αντικειμένων.

Η θεωρία του χάους δεν είναι απλή. Στρέφει την επιστήμη σε ένα καινούριο δρόμο, πιο συμφιλιωμένο με την πραγματικότητα και συμφιλιώνει τον άνθρωπο με τον μέσα και έξω Κόσμο του, καθιστώντας τον μια πιο υπεύθυνη οντότητα.

Μήπως και η καρδιά δεν είναι ένα χαοτικό σύστημα; Χτυπάει ανεξέλεγκτα, κι όμως υπακούει κι αυτή σε έναν νόμο.

Τα πάντα υπακούνε σε μια τάξη, μια κρυφή τάξη για τα μάτια του αγνοούντα.
Οι αναλογίες από την θεωρία του χάους μπορούν να δείξουν ότι ο καθένας μπορεί να γίνει η αρχική συνθήκη, που παρόλη την τοπική ισχύ μπορεί να επηρεάσει, να είναι συνυπεύθυνος για την εκτροπή του συνόλου σε μια νέα ισορροπία.

Ο Prigogine και η Stengers θα μας πουν: "Στην ισορροπία τα μόρια συμπεριφέρονται ως ουσιαστικά ανεξάρτητες οντότητες, αγνοούν το ένα τα άλλα. Θα μπορούσαμε να τα ονομάσουμε ‘υπνόνια’. Όμως, η οποιαδήποτε ανισορροπία τα ξυπνά και εισάγει κάποια συνοχή εντελώς ξένη στην κατάσταση ισορροπίας".
Αυτό αλλάζει την αντίληψη ευθύνης του ατόμου μέσα σε ένα σύνολο. Η δράση του δημιουργεί διαρκώς αρχικές συνθήκες, πιθανούς παράξενους ελκυστές.

Με αποτέλεσμα, η ατομική δραστηριότητα να μην θεωρείται ασήμαντη.
Μια συνειδητή υπευθυνότητα αντιπροσωπεύει μια θαρραλέα θέση μπροστά σε ένα μεταβαλλόμενο χαοτικό σύμπαν.

Μια συνειδητή πράξη συνεργασίας και αλληλεγγύης, μια επικοινωνιακή συμπεριφορά, μπορεί να διαμορφώσει κατάλληλες αρχικές συνθήκες ώστε να επηρεάζει το σύνολο.
Αφού κάθε πράξη, είναι μια ενέργεια που επιδρά σαν ένα κύμα στην επιφάνεια μιας ήρεμης λίμνης, τότε η συνειδητή πρόθεση του δημιουργού της επιδρά και δημιουργεί θεατές συμμέτοχους στην πρόθεση αυτή.

Παρόλο που η θεωρία του χάους δημιουργήθηκε για να επιτευχθεί έλεγχος σε συστήματα που παρουσίαζαν ανεξέλεγκτη συμπεριφορά,  φανερώνει ότι δεν μπορεί να υπάρξει έλεγχος σε απόλυτο βαθμό πουθενά.

Φωτίζει τον σεβασμό στην αξία του τοπικού και του “αμελητέου”. Ανοίγει πύλη στην αλληλεπίδραση στοιχείου και συνόλου. Εξισορροπεί την ακόρεστη ανάγκη των ανθρώπων για καθολικό έλεγχο.
Το νόημα της ελευθερίας σε συνδυασμό με την αντίστοιχη υπευθυνότητα διευρύνεται και αποτελεί ελπίδα για το μέλλον. Το άτομο μπορεί να αισθανθεί πιο ελεύθερο, αφού πιστεύει ότι με την πράξη του, με το είναι του συμμετέχει στην διαμόρφωση της πραγματικότητας. Από την άλλη μπορεί να επωμισθεί την ευθύνη της ύπαρξής του απέναντι στη ζωή και στο σύνολο.

Σταμάτης  Τσαχάλης