Κάθε εκπαίδευση θα πρέπει να αποσκοπεί στην ενεργοποίηση των ατομικών εσωτερικών ποιοτήτων και στην απόκτηση δεξιοτήτων, οι οποίες θα καταστήσουν τον άνθρωπο ικανό όχι απλώς να διαβιοί, αλλά και να είναι δημιουργός και διαμορφωτής της ζωής. Και είναι δυνατόν ο άνθρωπος να διαμορφώσει τη ζωή του όπως αυτός επιθυμεί, αν  ενεργοποιήσει τις εν δυνάμει ικανότητές του, ιδιαίτερα δε  τη δημιουργικότητα.

Τι είναι όμως η δημιουργικότητα και πώς μπορεί να αποκτηθεί;

Η δημιουργικότητα είναι ένα σύνολο ικανοτήτων και λειτουργιών, στην ανάπτυξη των οποίων συμβάλλει ένα πλήθος παραγόντων. Αν και θα μπορούσε να υποστηριχθεί βάσιμα ότι αποτελεί μια έμφυτη ικανότητα του ανθρώπου, έχει αποδειχθεί ότι η δημιουργικότητα ενεργοποιείται με τα κατάλληλα ερεθίσματα που παρέχονται μέσα από την εκπαίδευση. Παρατηρώντας το παιχνίδι των παιδιών κι άλλες δραστηριότητές τους  διαπιστώνουμε ότι είναι άκρως δημιουργικό και πλούσιο σε φαντασία. Με βάση έρευνες έχει αποδειχθεί ότι η δημιουργική ικανότητα των παιδιών αναπτύσσεται σταθερά από τη νηπιακή ηλικία και μια πρώτη κάμψη εμφανίζεται κατά την περίοδο της εισόδου του παιδιού στο σχολείο. Κατά τη σχολική του θητεία ο μαθητής αναγκάζεται να προσαρμοστεί στο πρόγραμμα σπουδών και τους κανόνες που το σχολείο τού επιβάλλει, με αποτέλεσμα να αναστείλει τις περισσότερες φορές τη δημιουργική του έκφραση και πρωτοτυπία. Στο επίπεδο της εφαρμοσμένης σχολικής εκπαίδευσης η συμβολή του δασκάλου στην ενεργοποίηση της δημιουργικότητας του μαθητή είναι καταλυτική. Ο μαθητής εκδιπλώνει την δημιουργικότητά του όταν βιώνει ένα περιβάλλον αγάπης και ελευθερίας, όταν ενθαρρύνεται από το δάσκαλό του στις πρωτοβουλίες που παίρνει, όταν, πέρα από τις υπάρχουσες γνώσεις και δεξιότητες που αποκτάει, μπορεί με τον κατάλληλο χειρισμό να ενεργοποιεί τη φαντασία του και την ερευνητική του διάθεση, ακολουθώντας νέους δρόμους στην προσέγγιση της γνώσης και της ζωής.  

Ο Torrance στο έργο του Rewarding Creative Behavior (Ανταμείβοντας τη δημιουργική συμπεριφορά) προτείνει στους δασκάλους πέντε αρχές που βοηθούν στην ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων μέσα στη σχολική αίθουσα:

1.  Να σέβεστε τις ασυνήθιστες ερωτήσεις.
2.  Να σέβεστε τις ασυνήθιστες ιδέες που μαρτυρούν φαντασία.
3.  Να δείχνετε στους μαθητές σας ότι οι ιδέες τους έχουν αξία.
4.  Να αναθέτετε κάθε τόσο στους μαθητές σας εργασίες που θα γίνονται για άσκηση, χωρίς την απειλή της βαθμολογίας.
5.  Να βαθμολογείτε συνεκτιμώντας τα αίτια και τις συνέπειες.

Τα κυριότερα εμπόδια, σύμφωνα με τους ειδικούς, στην ανάπτυξη της δημιουργικής σκέψης του μαθητή, τα οποία μπορεί να συναντήσει μέσα στην οικογένειά του ή μέσα στο σχολείο, είναι η έλλειψη αγάπης και ψυχικής ασφάλειας, η έλλειψη ελευθερίας, η μη ικανοποίηση βασικών αναγκών, το άγχος μήπως κάνει λάθη, η επίκριση, η υπερβολική προσκόλληση στα κοινώς παραδεκτά, η υπερβολική έμφαση στον συναγωνισμό ή τη συνεργασία, η απόλυτη εμπιστοσύνη στη λογική, η επιδίωξη του τέλειου, η τυφλή παραδοχή του αλάθητου του δασκάλου, η αρνητική αντιμετώπιση πραγμάτων και καταστάσεων, ο φόβος της αποτυχίας και της διάπραξης σφαλμάτων.

Η ανάπτυξη των επιστημών της αγωγής και της ψυχολογίας τα τελευταία τριάντα χρόνια, που βασίστηκε στα δεδομένα κι άλλων επιστημών (επιστήμες του εγκεφάλου), έδωσε νέα ώθηση στην ανάπτυξη ενός νέου πιο δημιουργικού εκπαιδευτικού μοντέλου και απαίτησε ουσιαστικές αλλαγές στο πνεύμα του σχολείου απέναντι στη δημιουργικότητα και σε συναφείς δραστηριότητες του παιδιού. Παρά τις επιμέρους προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση,  υπάρχει πολύς δρόμος ακόμη για να μιλούμε για ένα σχολείο που να ενθαρρύνει τη δημιουργική σκέψη, τον κριτικό λόγο, την πρωτοτυπία και τη φαντασία. Σε μεγάλο βαθμό τα σχολεία διεθνώς είναι προσανατολισμένα στην αναπαραγωγή του κατεστημένου εκπαιδευτικού μοντέλου, με έμφαση στην συγκέντρωση πληροφοριών, στη μίμηση και την αναπαραγωγή. Στην ελληνική εκπαίδευση οι μέθοδοι διδασκαλίας και τα συστήματα της αξιολόγησης και των εξετάσεων που επικρατούν σ’ όλες τις βαθμίδες, ευνοούν και αναπτύσσουν κυρίως τη μνήμη και σε μικρότερο βαθμό την κριτική σκέψη.  

Γιατί όμως είναι δύσκολο για μια εκπαίδευση ή για ένα σχολείο να υποστηρίξει στην πράξη τη δημιουργικότητα του μαθητή; Το ερώτημα, πέρα από τον παιδαγωγικό του χαρακτήρα, είναι κατά βάση φιλοσοφικό, αλλά έχει ψυχολογικές, κοινωνιολογικές και πνευματικές προεκτάσεις. Κάθε σύστημα (οικογένεια, κοινωνία, εκπαίδευση κ.λπ.) για να προστατεύσει τον εαυτό του επιζητεί πάντοτε την ισχυροποίησή του με νέες δυνάμεις, γι’ αυτό φροντίζει να ενσωματώνει τους νέους δυναμικούς πυρήνες που εμφανίζονται. Το πρόβλημα είναι κάθε φορά αν αυτό το σύστημα θέλει να εμπλουτίζεται με νέα δεδομένα και ιδέες, ώστε να διευρύνεται και να εξελίσσεται ή θέλει απλώς να εντάξει νέα μέλη για να περιχαρακωθεί περισσότερο και να ενισχύσει τα πιο ισχυρά του μέλη εις βάρος των πιο αδύναμων. Πιο συγκεκριμένα, η δημιουργικότητα, καθώς βασίζεται κυρίως στην φαντασία και διακρίνεται από την πρωτοτυπία κομίζει πάντοτε νέα δεδομένα που είναι δυνατόν είτε να υιοθετηθούν είτε να αποπεμφθούν από το υπάρχον σύστημα.

Το αν θα γίνει το πρώτο ή το δεύτερο εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, αλλά κυρίως από την ισχύ και την αποφασιστικότητα των δημιουργών των δεδομένων αυτών. Όταν μιλάμε όμως για παιδιά, η δυσκολία έκφρασης της δημιουργικότητας είναι εξαιρετικά μεγάλη, αφού συνήθως το σύστημα είναι πολύ πιο ισχυρό και δια του φόβου ή της απόρριψης προκαλεί την ανάσχεση της δημιουργικότητας.Η ελευθερία της σκέψεως, αν και θεωρητικά υποστηρίζεται απ’ όλους, στην πράξη δεν γίνεται αποδεκτή. «Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία», μας λέει ο ποιητής Α. Κάλβος. Και πραγματικά εμείς οι ενήλικοι χρειάζεται να ξεπεράσουμε τους φόβους μας και να ανδρωθούμε με πολύ θάρρος για να μπορέσουμε  να δεχθούμε αυτό το νέο και  άγνωστο που θα παρουσιαστεί μπροστά στα μάτια μας. Είναι καιρός λοιπόν να αφουγκραστούμε τη φωνή των νέων ανθρώπων και να δημιουργήσουμε χώρο ώστε να επιτρέψουμε στο καινούριο να εμφανιστεί. Έτσι πιστεύω θα αναβαπτιστούμε πνευματικά και μια νέα συλλογική συνειδητότητα θα ξεπροβάλει.    

Νεόφυτος Χαριλάου